Đầu tiên, Đạo Mẫu không phải là một hình thức tôn giáo đồng nhất, mà nó là một hệ thống các tôn giáo, trong đó ít nhất bao gồm ba nhóm khác nhau, nhưng có mối quan hệ hữu cơ và chi phối lẫn nhau, đó là nhóm tôn giáo thờ Nữ thần, nhóm thờ Mẫu Thần và nhóm thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ.
Theo Lời Phật tìm hiểu, lớp thờ Nữ thần có tính chất phổ biến và phù hợp với xã hội nông nghiệp và vai trò của phụ nữ trong xã hội. Lớp thờ Mẫu thần phát triển dựa trên nền tảng của lớp thờ Nữ thần, thường liên quan đến tính chất quốc gia, như thờ các Vương Mẫu, Quốc Mẫu, Thánh Mẫu, như phi Ỷ Lan, Mẹ Gióng, Mẫu Tây Thiên, Thiên Ya Na, Linh Sơn Thánh Mẫu – Bà Đen, Bà Chúa Xứ… Về cơ bản, lớp thờ Nữ thần và Mẫu thần có tính bản địa, nội sinh. Lớp Mẫu Tam phủ, Tứ phủ hình thành trên cơ sở của lớp tín ngưỡng thờ Nữ thần và Mẫu thần kết hợp với việc tiếp thu những ảnh hưởng từ Đạo giáo Trung Hoa. Tuy nhiên, sau khi đã hình thành và được xác định, đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ đã và đang ảnh hưởng theo hướng “hoá” thành Tam phủ, Tứ phủ tín ngưỡng thờ Nữ thần và Mẫu thần.
Bàn thờ Quốc mẫu ở Đền Quốc mẫu Âu Cơ ở Hạ Hòa (Phú Thọ) (Ảnh: TL).
Đạo Mẫu là một tín ngưỡng bản địa có nguồn gốc từ lâu đời, từ thời nguyên thủy, nó đáp ứng lòng mong muốn của người nông dân mong muốn sự sống động và phát triển, nó đã tồn tại trong suốt thời kỳ lịch sử chế độ phong kiến, nó đáp ứng nhu cầu không chỉ của người nông dân, người ở nông thôn mà còn của tầng lớp thương nhân ở thành phố, đặc biệt là từ thế kỷ XVI-XVII. Hiện nay, nó vẫn có tiềm năng phát triển để đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế thị trường và đô thị hóa, hiện đại hóa của Việt Nam. Đạo Mẫu đã phát triển rộng khắp ở cả đồng bằng, thành phố và miền núi, tạo nên một điểm nổi bật trong cảnh tôn giáo tín ngưỡng đa dạng và phong phú của Việt Nam.
Có thể bạn quan tâm: Vương Cô Đệ Nhất là ai và đền thờ ở đâu?
Đây là một tín ngưỡng có nguồn gốc bản địa thực sự, mặc dù trong quá trình phát triển, nó đã nhận những ảnh hưởng từ Đạo giáo, Phật giáo và thậm chí cả Nho giáo. Đạo Mẫu tôn thờ Mẫu (Mẹ) là người sáng tạo và bảo trì vũ trụ, con người. Đây là nơi mà con người ký thác những mong ước, khát vọng về cuộc sống trần thế của mình, nhằm đạt được sức khỏe và tài lộc (Phúc Lộc Thọ).
Di tích lịch sử – Đền Thờ – Nguyên Phi Ỷ Lan (Ảnh: TL).
Một hệ thống đền thần tuy có nhiều vị thần (khoảng trên dưới 60 vị thánh), nhưng vị thần quan trọng nhất và chiếm ưu thế là Đức Mẫu, trong đó Đức Mẫu Liễu Hạnh mặc dù xuất hiện muộn trong hệ thống đền thần (từ thế kỷ XV-XVI) nhưng lại đảm nhận vai trò trung tâm trong Đạo Mẫu. Đúng là Đức Mẫu Liễu Hạnh đã trở thành biểu tượng của Đạo Mẫu và trong hoàn cảnh xã hội Nho giáo cuối thời phong kiến, nó đã trở thành một phần của cuộc sống dân gian, nằm sâu trong xã hội và tâm linh của mỗi người dân Việt Nam.
Đền Đạo Mẫu ban đầu là tín ngưỡng bản địa của dân tộc Việt, nhưng nó thể hiện khả năng hòa nhập tôn giáo và tín ngưỡng cao, làm cho hệ thống tín ngưỡng và văn hóa của nó phản ánh tính đa dạng dân tộc và văn hóa không chỉ của dân tộc chính mà còn của các dân tộc thiểu số sống tại Việt Nam. Trong hệ thống thần linh, có nhiều vị thần thuộc các dân tộc thiểu số, do đó nó cũng kết hợp các hoạt động văn hóa của các dân tộc thiểu số đó vào trong lễ hội của Đạo Mẫu (trang phục, âm nhạc, múa hát…). Hiếm có tôn giáo bản địa nào có khả năng tự thay đổi và trẻ hóa như Đạo Mẫu. Nó không chỉ tồn tại dưới chế độ phong kiến và quân chủ, mà còn tồn tại và phát triển trong xã hội đô thị, công nghiệp và hiện đại ngày nay.
Miếu Bà Chúa Xứ núi San ở An Giang (Ảnh: TL).
Vậy cái gì trong nhận thức, cái gì trong xã hội đã tạo ra và phát triển Đạo Mẫu? Có phải đó là xã hội nông nghiệp, nông thôn và nông dân nơi mà canh tác lúa nước và vai trò quan trọng của phụ nữ được thể hiện rõ rệt? Có phải đó còn là một xã hội mạnh mẽ và sự phát triển của thương nghiệp chợ quê từ thế kỷ XV-XVII, đặc biệt là thời kỳ Nhà Mạc, với vai trò quan trọng của phụ nữ? Và liệu ngày nay, trong bối cảnh xã hội công nghiệp hóa và kinh tế thị trường, có phải là một mảnh đất mới cho sự phục hưng của tín ngưỡng này?
Trả lời