Theo Lời Phật tìm hiểu tín ngưỡng thờ Mẫu, còn được gọi là Đạo Mẫu, không chỉ là một tín ngưỡng tôn giáo đơn thuần. Qua các truyền thuyết, câu chuyện lịch sử và các nghi lễ, lễ hội, đặc biệt là trong hình thức diễn xướng độc đáo, Đạo Mẫu thực sự là một bảo tàng sống của văn hóa truyền thống, cần được truyền bá và giữ gìn. Lịch sử của Đạo Mẫu được hình thành từ rất lâu đời.
Tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng dân gian có tính nguyên thủy và có lịch sử lâu đời. Theo một số nhà nghiên cứu, việc thờ nữ thần Mẹ-Mẫu-Mế đã xuất hiện từ thời Tiền sử khi người Việt thờ các thần linh thiên nhiên và tín ngưỡng này ngày càng phát triển trong xã hội mẫu hệ. Qua quá trình tiếp biến văn hóa, tín ngưỡng này đã hòa cùng các tôn giáo khác để trở thành một tín ngưỡng bản địa riêng của Việt Nam. Việc tôn thờ Mẫu làm thần tượng với các quyền năng sinh sôi, bảo trì và che chở cho con người của Đạo Mẫu đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống dân gian và tâm linh của người dân.
Tín ngưỡng thờ Mẫu đã được xây dựng và bảo tồn trong suốt quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc ta thông qua các câu truyện lịch sử và truyền thuyết về các vị anh hùng dân tộc. Tinh thần yêu nước và thương dân được ghi lại trong sử sách bằng những thần tích, từ đó mà sinh ra các lễ hội và hình thức diễn xướng “hầu đồng” (hay “hầu bóng”). Niềm tin vững chắc vào sự chiến thắng của cái thiện trước cái ác và tôn kính các vị anh hùng dân tộc (khi sinh là tướng, khi khác hiển thần) đã giúp tín ngưỡng thờ Mẫu tồn tại lâu dài trong đời sống tinh thần của người dân Việt. Thông qua hình thức “hầu đồng”, tín ngưỡng thờ Mẫu giúp con người hướng đến ước vọng về một cuộc sống tốt hơn, hạnh phúc hơn và mang lại sức mạnh niềm tin vào cái thiện.
Tuy vậy trải qua nhiều biến cố, thăng trầm của lịch sử, tín ngưỡng thờ Mẫu mà tiêu biểu cho nó là nghi lễ hầu đồng dần bị thay đổi, thậm chí đến biến dạng cả về bản chất, không còn giữ được quy chuẩn của thuở ban đầu, một bộ phận không nhỏ trong xã hội đã cố tình hoặc vô ý khoác lên nó một lớp áo huyền bí, đầy nghi hoặc cùng với những định kiến mang tính thiếu khách quan để từ đó một tín ngưỡng dân gian bản địa có lịch sử tồn tại hàng trăm năm trở thành “một đứa trẻ bị bỏ rơi lấm lem bùn đất” như đánh giá của GS. Ngô Đức Thịnh – một nhà nghiên cứu hàng đầu tại Việt Nam về đạo Mẫu. GS Ngô Đức Thịnh cũng đồng thời khẳng định “Đã đến lúc cần đánh giá đúng và công bằng về tín ngưỡng thờ Mẫu, cần biết cách gột rửa hết đất cát, bụi bặm mà thời gian đã khoác lên mình nó để Di sản được bảo tồn và phát huy hết giá trị vốn có ”.
 |
| Tín ngưỡng thờ Mẫu xứng đáng trở thành Di sản văn hóa Phi vật thể của nhân loại. |
Giá trị đặc sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu.
Là một trong những nhà nghiên cứu đã dành gần như toàn bộ cuộc đời để nghiên cứu về Đạo Mẫu, GS. TS Ngô Đức Thịnh cho rằng tín ngưỡng thờ Mẫu hay đạo Mẫu có nhiều giá trị, trong đó bao gồm 4 giá trị quan trọng: Đạo Mẫu coi tự nhiên là một người mẹ và tôn thờ; đạo Mẫu mang lại cho con người ba điều: Phúc – Lộc – Thọ. Đó là những mong muốn vĩnh hằng của con người; Đạo Mẫu thể hiện rõ ràng chủ nghĩa yêu nước đã được tâm linh hóa, tín ngưỡng hóa. Điều này được thể hiện rõ qua việc hầu hết khoảng 50 vị thần mà Đạo Mẫu tôn thờ là những nhân vật lịch sử có công với dân tộc hoặc đã được dân tộc lịch sử hóa; Đạo Mẫu là một tín ngưỡng đa văn hóa. Đây là một ý nghĩa đặc biệt chỉ có ở tín ngưỡng của Việt Nam. Và quan trọng nhất, trong Đạo Mẫu không phân biệt dân tộc, bất kể là đa số hay thiểu số, đều được coi trọng và bình đẳng. Điều này được thể hiện qua việc có rất nhiều các vị thần linh trong Đạo Mẫu là những người dân tộc thiểu số. Nhờ đặc điểm này, Đạo Mẫu thể hiện tinh thần mở cửa, sẵn sàng tiếp nhận đa văn hóa của người Việt. Đây là vấn đề mà cả nhân loại, cả thế giới đang cố gắng thúc đẩy.
Trong tín ngưỡng dân gian thờ Mẫu còn chứa đựng nhiều giá trị văn hoá nghệ thuật rất đa dạng. Đó là kho tàng truyền thuyết, thần tích, huyền thoại về các thần linh, cùng với các hình thức diễn xướng như âm nhạc, ca hát, nhảy múa, tranh thờ, trang trí, kiến trúc,…Nhiều người đã đánh giá Diễn xướng Đạo Mẫu như là một hình thức sân khấu tâm linh đặc trưng của văn hóa Đạo Mẫu. Nghi lễ Hầu bóng – Lên đồng của Đạo Mẫu đã tạo ra loại hình âm nhạc – hát văn, được nhiều nhà nghiên cứu đánh giá là một trong hai loại hình dân ca tiêu biểu của người Việt góp phần vào kho tàng âm nhạc thế giới. Vì những giá trị về lịch sử, truyền thống, đạo đức văn hoá trên, Đạo Mẫu cần được đối xử như các tôn giáo tín ngưỡng bản địa hàng đầu của dân tộc Việt Nam.
Tích cực phát huy giá trị di sản.
Tôn giáo và tín ngưỡng đều hướng đến cái thiện, cái đẹp và giá trị cao cả như Chân, Thiện và Mỹ. Tuy nhiên, không thể phủ nhận rằng thương mại hóa Đạo Mẫu đang làm giảm giá trị của tín ngưỡng này. Nhiều chủ đền, ông đồng và bà đồng đã lợi dụng lòng tin, di tích đền phủ và các hoạt động lễ hội để kiếm tiền, thay vì truyền bá những giá trị tốt đẹp. Điều này đã gây ra sự mất lòng tin và lừa bịp nhiều người.
Theo ông Nguyễn Khắc Lợi, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội, Đảng và Nhà nước luôn tôn trọng quyền tự do tín ngưỡng và không tín ngưỡng của người dân, đồng thời đưa ra chính sách bảo đảm cho các tôn giáo hoạt động bình thường trên cơ sở tôn trọng pháp luật. Tín ngưỡng thờ Mẫu là một nét sinh hoạt văn hóa truyền thống chứa đựng nhiều giá trị nhân văn. Tuy nhiên, tín ngưỡng này đã bị biến tướng và làm méo mó đi nét đẹp trong sáng của nó. Do đó, Sở đang tích cực phối hợp với các bên trong đó có các nhà nghiên cứu và các thanh đồng để đưa ra những kế hoạch bảo tồn và quản lý tín ngưỡng một cách hiệu quả.
Liên hoan văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu 2014 đang diễn ra tại Tp. Hà Nội, là một trong những sự kiện đặc biệt nhằm tôn vinh tín ngưỡng thờ Mẫu, mang lại cho mọi người cái nhìn chính xác và sâu sắc hơn về tín ngưỡng này, giúp đẩy lùi những quan điểm sai lệch. Ngoài ra, Liên hoan còn có mục đích kiểm tra các số liệu về các đền-phủ-điện thờ Mẫu, Thanh đồng, Cung văn và các làng nghề truyền thống liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu, để xây dựng kế hoạch quản lý, bảo tồn không gian và di tích tín ngưỡng thờ Mẫu tại Hà Nội.
Với vai trò là một nhà nghiên cứu lâu năm về Đạo Mẫu, GS, TS Ngô Đức Thịnh cho biết: “Trong những vùng đất có đạo Mẫu, không phải ai cũng hiểu được ý nghĩa sâu xa của nó. Chúng tôi đã vận động các chủ đền, phủ để họ hiểu rõ hơn về việc hành lễ và nhận thức được những lợi ích khi họ làm chủ tế lễ. Khi họ có ý thức, những việc lợi dụng sẽ được hạn chế và trong nội bộ, họ sẽ đấu tranh với những kẻ lợi dụng, giúp tôn vinh hình ảnh của đạo Mẫu.”
Tìm hiểu thêm: Danh sách những người được tôn vinh tại Tam Tòa Thánh Mẫu và 05 kiến thức quan trọng về tín ngưỡng thờ mẫu tại Việt Nam
Hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận “Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia và đang tiến hành hoàn thiện hồ sơ để đệ trình cho UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của loài người vào năm 2015. Việc đánh giá chính xác Di sản của dân tộc là một điều đáng mừng, tuy nhiên, điều quan trọng nhất là nhận thức của cộng đồng đối với tín ngưỡng thờ Mẫu. Cần có một cái nhìn khách quan và công bằng để tín ngưỡng thờ Mẫu thực sự trở thành niềm tự hào của dân tộc Việt và trở thành Di sản phi vật thể đại diện của loài người.
Trả lời