Thiền sư Đạo Hạnh là một danh nhân, đã có nhiều đóng góp cho triều đình nhà Lý và cho cả dân tộc. Công đức của ông được ghi lại trong một số tài liệu, chẳng hạn như: An Nam Chí Lược (năm 1333); Thiền Uyển Tập Anh (năm 1337), Việt Điện U Linh (năm 1329), Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (1479)… Và các bia ký khác.
>>Chân dung từ bi.
Phối cảnh phần xuất hiện của Thiền sư Từ Đạo Hạnh trong tinh hoa bắc Bộ. Ảnh: Internet
Lịch sử Phật giáo Việt Nam có nhiều nhân vật cao tăng để lại dấu ấn cho đời sau, tuy nhiên không nhiều Thiền sư được bao phủ bởi nhiều câu chuyện huyền bí, truyền thuyết thú vị như Thiền sư Từ Đạo Hạnh (1072-1116).
Ông được sinh ra cách đây chỉ 60 năm, tương đương với một thiên niên kỷ, nhưng nhân dân vẫn tôn kính và truyền miệng về vị thiền sư nổi tiếng này. Dù sử liệu về ông không đầy đủ bằng huyền thoại, nhưng thế hệ sau cũng có hiểu biết về Từ Đạo Hạnh.
Đầu tiên, ông là một danh nhân văn hóa lịch sử hàng đầu trong thời kỳ nhà Lý, có lý lịch rõ ràng, thành tích ấn tượng và bản sự vô cùng chi tiết. Ông đã giao lưu với nhiều nhân vật nổi tiếng cùng thời được ghi chép trong sách sử.
Dù là con người thật, nhưng Từ Đạo Hạnh được bao quanh bởi một tấm xương mù kín đáo, đầy huyền thoại. Ông được người dân tôn sùng như một Thánh. Chùa Thầy có nhiều bí mật về cuộc đời tu hành và giải thoát của ông, trong khi chùa Láng được liên kết với thời sinh thành. Mối quan hệ giữa ông và các vị sư như Giác Hải, Minh Không, Pháp sư Đại Điên, Giác Hoàng, Lý Thần Tông và Lê Thần Tông đầy bí ẩn, khiến cho việc phân biệt giữa lịch sử và huyền thoại về Thiền sư này trở nên rất khó khăn. Từ Đạo Hạnh là một con người thường, nhưng lại được tôn thờ như một Thánh có khả năng thần thông và biến hóa. Ông đã trở thành vua Lý Thần Tông (1116-1138) và sau đó là hậu thân của Lê Thần Tông (1619-1643). Với sức hấp dẫn và đề tài lý thú về Từ Đạo Hạnh, cũng như tính kỳ lạ và bí ẩn đầy huyền thoại của ông, ông đã trở thành một nhân vật được người dân yêu mến suốt nhiều năm tháng.
Tại Việt Nam, việc biến nhân vật lịch sử thành huyền thoại và ngược lại là điều không hiếm. Tuy nhiên, các câu chuyện kỳ bí, huyền bí xoay quanh Từ Đạo Hạnh với mức độ đậm đặc như thế lại không phải là điều thường thấy.
Tìm hiểu thêm: Ai là Thiền sư Từ Đạo Hạnh?
Sơ lược về thân thế của Thiền sư Từ Đạo Hạnh
Tượng Thiền sư Từ Đạo Hạnh tại chùa Thầy. Ảnh: Internet
Thông tin về gia đình của nhà sư Từ Đạo Hạnh được đề cập trong nhiều tài liệu, mặc dù có một số sự khác biệt nhỏ, nhưng nó chung quanh khá nhất quán.
Theo An Nam Chí Lược, một cuốn sử xưa, quyển thứ 15 viết rằng: ”Thiền sư Từ Đạo Hạnh là một nho sinh, thích thổi sáo, ngày cùng bạn đi chơi khắp nơi, đêm đọc sách suốt sáng. Một hôm vào chơi núi Phật Tích, thấy một hòn đá có dấu chân bên phải, ấn chân vào so thử, in như hệt. Về nhà từ biệt cha mẹ vào núi cất am tu hành. Vua Lý chưa có con nối dõi, khiến các thầy chùa danh tiếng cầu đảo. Có một ông sư, không đến làm lễ cầu tự cho vua mà còn dùng phép trám yểm. Vua nghe được bèn hạ ngục tất cả các thầy chùa trong vùng. Nhờ có một hoàng tử, hết lòng cứu giúp mới khỏi. Hoàng tử nói với sư rằng: ”Ta cũng không có con, xin sư vì ta mà cầu đảo”. Sư nói với hoàng tử bảo với phu nhân vào phòng tắm rửa, sư đi ngang cửa phòng, phu nhân liền có thai. Đến ngày hạ sinh, hoàng tử cho mời sư đến, thì sư đã mất trong núi. Phu nhân sinh được một trai, mặt mũi khôi ngô. Vua Lý lập làm Thái tử…”. Chuyện này khá trùng hợp với chính sử ghi trong sách Đại Việt Sử Lược. Vị hoàng tử này là Sùng Hiền Hầu, em ruột vua Lý Nhân Tông. Vua Lý Nhân Tông vì không có con, nên nhường ngôi cho con của Sùng Hiền Hầu, tên là Dương Hoán, sau này là Lý Thần Tông.
Trong Thiền Uyển Tập Anh, Thiền sư sống ở chùa Thiên Phúc trên núi Phật Tích, có tên húy là Từ Lộ, tên cha là Từ Vinh đã làm quan đến chức Tăng quan đô án và tên mẹ là Tăng Thị Loan. Từ Vinh trọ học ở làng Yên Lãng (hiện thuộc phường Láng Thượng, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội) và đã lấy người con gái họ Tăng trên đó. Thiền sư Từ Đạo Hạnh sinh ra ở quê của mẹ, không phải làng Yên Lãng. Theo Đại Nam Nhất thống trí, có thuyết cho rằng Đạo Hạnh là người thôn Đồng Bụt, huyện Yên Sơn (hiện thuộc xã Ngọc Liệp, huyện Quốc Oai, thành phố Hà Nội)… Ở Đồng Bụt có nền cũ nhà của dòng họ Từ được truyền lại.
Ông có tính cách dũng cảm và hoài bão lớn. Hành động của ông luôn bất ngờ và khó đoán trước. Thiền sư thường giao lưu với những người bạn như Phí Sinh – một nho gia, Lê Toàn Nghĩa – một đạo sĩ và Vi Ất – một người phường chèo. Ban đêm, ông đọc sách chăm chỉ, ban ngày lại thích thổi sáo, đá cầu và đánh cờ để giải trí. Thân phụ của ông thường chỉ trích ông về sự lười biếng và không đọc sách đèn đóm.
Một đêm, khi ông vào kiểm tra phòng, ông thấy đèn đã tắt, sách vở đầy bên cạnh, Từ Đạo Hạnh đang ngủ say và cầm quyển sách, trong khi đèn đã rơi trên bàn. Ông mới biết rằng con mình đang chăm chỉ học tập và không cần phải lo lắng nữa. Sau đó, Thiền sư đã tham gia thi điện thí để trở thành tăng quan đỗ khoa Bạch Liên, được tổ chức bởi nhà vua.
Đại Việt Sử Lược và Đại Việt Sử Ký toàn thư ghi lại rằng: “Năm bính thân Hội Tường Đại Khánh thứ 7, tháng 6 thầy Đạo Hạnh trở thành Thân, Thần Tông ra đời”. Sự truyền hình của Từ Đạo Hạnh để tái sinh thành Dương Hoán (Lý Thần Tông) được coi là một chủ đề “luân hồi”, “tái sinh” đã được thảo luận nhiều trong lý luận của Phật giáo và thực tế. Tuy nhiên, câu hỏi này vẫn chưa được giải đáp. Hiện nay, không chỉ trong quá khứ mà ngay cả ngày nay, “luân hồi” đầy bí ẩn vẫn được thảo luận nhiều, và điều này khó có thể bị phủ nhận. Không chỉ trong dân gian mà cả chùa Láng và chùa Thầy đều tôn vinh hai vị này trong suốt hàng nghìn năm.
Theo Thiền sư Lê Mạnh Thát, chuyện đầu thai và luân hồi là một vấn đề khoa học quan trọng, không nên coi thường. Trong quá khứ, nhiều người với trình độ khoa học hạn chế đã cho rằng đó là chuyện hoang đường, mê tín dị đoan. Nhưng hiện nay, với sự tiến bộ của sinh học và vật lý viễn thông, trong tương lai gần, việc có khả năng thực hiện chuyện ép nhìn để có thai là hoàn toàn có thể xảy ra. Gần đây, đã xảy ra những chuyện như “hoán đổi linh hồn” của hai cô gái ở Cà Mau hay “đầu thai” đầy bí ẩn của cậu bé Hòa Bình sau khi qua đời… Tuy vẫn còn nhiều nghi ngờ và tin tưởng hỗn độn về hiện tượng “luân hồi”.
Từ Đạo Hạnh là người chịu ảnh hưởng của Tam giáo
Thiền sư Từ Đạo Hạnh không chỉ là người luôn nuôi trí thông minh, tinh thông và ham mê văn hóa, nghệ thuật, thể thao và các hoạt động giải trí dân gian. Ông là một người tài năng đa dạng. Ảnh minh họa
Từ những bản ghi chép trong sách lịch sử, có thể thấy rằng, nhà sư không chỉ thông thạo Phật giáo mà còn có hiểu biết về Nho giáo và bị ảnh hưởng bởi Đạo giáo. Trong chi tiết Từ Đạo Hạnh kết bạn với hai nhà trí thức Nho giáo tên Phí Sinh và An Nam Chí Lược, còn ghi ”Thiền sư Từ Đạo Hạnh cũng là một nho sinh”.
Câu chuyện về Từ Đạo Hạnh sử dụng phép thuật để trả thù Diên Thành Hầu và bị giết rồi bị ném xuống sông Tô Lịch đã trở thành một truyền thuyết nổi tiếng. Ý định trả thù bắt đầu từ cái chết của người thân của ông, một Thiền sư. Vì muốn trả thù đối với những kẻ đã giết chết cha mình, ông đã sang Ấn Độ để học thuật linh dị, nhưng sau đó quyết định trở về và tu tập ẩn cư trong hang đá Từ Sơn. Sau một thời gian, ông đã tìm được khả năng để trả thù cho cha mình và đã đánh bại Pháp sư Đại Điên, người đã giết cha ông. Tuy nhiên, cách hành xử của ông trong việc trả thù cho thấy rằng ông chưa sớm giác ngộ đạo Phật. Ông chỉ quyết định chính thức xuất gia sau khi tìm đến Sùng Phạm ở chùa Pháp Vân để nắm đúng tư tưởng Phật giáo. Có người cho rằng, ban đầu Từ Đạo Hạnh theo Thiền Tông, rồi mới chuyển sang Mật Tông, vì vậy ông đã chịu ảnh hưởng của các học thuyết khác trước khi xuất gia.
Từ Đạo Hạnh có thể đã bị ảnh hưởng sâu sắc bởi Nho giáo trước khi theo đạo Phật, vì ông đề cao đạo hiếu. Việc tu luyện của ông để có đủ tài năng, phép thuật tiêu diệt kẻ thù của mình cũng chứng tỏ ông đã bị ảnh hưởng bởi Đạo giáo và Mật Tông.
Câu chuyện về Thiền sư Đạo Hạnh đi đến Ấn Độ học thuật linh dị để trả thù cho cha mình cho thấy thời kỳ giáo phái Mật Tông đang phát triển ở Ấn Độ và lan truyền sang các nước, trong đó có nước ta. Nếu có chịu ảnh hưởng của Phật giáo, vị Thiền sư này chắc chắn đã học tập phép thuật của Mật Tông. Trước khi tìm hiểu về Thiền, nhà sư này tin theo Nho giáo và Đạo giáo. Tuy nhiên, Phật giáo luôn khuyến khích tình yêu thương và tha thứ, chứ không phải trả thù.
Sau khi trả thù xong, Đạo Hạnh quyết định đi tìm hiểu và đến tu hành. Việc ông có quan hệ với nho gia Phí Sinh, đạo sĩ Lê Toàn Nghĩa và nhà sư Giác Hải, Không Lộ cùng với những hành động trước đó chứng tỏ rằng ông đang bị ảnh hưởng bởi Tam giáo.
Từ Đạo Hạnh là một Thiền sư có công với đạo và đời
Bàn thờ Thiền sư Từ Đạo Hạnh ở kiếp Phật tại chùa Thượng. Ảnh: Internet
Thiền sư Từ Đạo Hạnh không chỉ là người luôn nuôi trí thông minh, tinh thông và ham mê văn hóa, nghệ thuật, thể thao và các hoạt động giải trí dân gian. Ông là một người tài năng đa dạng.
Từ Đạo Hạnh đã liên kết với Phí Sinh – một nhân vật nổi tiếng trong giới nho gia, cùng với Lê Toàn Nghĩa và Giác Hải – các nhà sư hàng đầu của thời đại đó. Ông cũng đã tìm kiếm và học hỏi từ những nhà sư đương thời có tiếng để nâng cao tri thức của mình và trở thành một người đa tài.
Ông là một tài năng về văn thơ và để lại những bài thơ nổi tiếng, trong đó Giáo trò là một tác phẩm điển hình. Lê Mạnh Thát đã xác nhận rằng Giáo trò là tác phẩm văn học tiếng Việt đầu tiên được biết đến.
Là một nhà Thiền, Đạo Hạnh luôn liên kết giáo pháp với cuộc sống và tình yêu dân tộc. Ông quan tâm đến sự phát triển của đất nước khi có những phong trào tà giáo gây rối loạn và làm mất lòng người, xâm phạm đến sự công bằng. Hành động của Đạo Hạnh khi ngăn chặn việc phá thai của Giác Hoàng cho thấy ông là một nhà sư có trách nhiệm với cộng đồng và tôn giáo, dù cho ông có phải chịu phận tội ác. Ông chỉ được cứu thoát khi Sùng Hiền Hầu đứng ra giải cứu. Điều này chứng tỏ sự can đảm của Đạo Hạnh khi sẵn sàng hy sinh bản thân để cứu giữ những sinh linh non trẻ.
Nếu Lý Thần Tông thật sự là người kế vị của Thiền sư Từ Đạo Hạnh, thì qua việc thống trị đất nước, ông đã đạt được mục tiêu: “Phát triển sản xuất nông nghiệp và cải thiện đời sống cho nhân dân, dẫn đến sự giảm bớt giặc ngoài xâm chiếm”.
Theo truyền thuyết, ông không chỉ là một nhà sư có kỹ năng phép thuật mạnh mẽ, sống ẩn cư trên núi Phật Tích. Câu chuyện về Thiền sư giúp cho vợ Sùng Hiền Hầu và chữa bệnh kỳ lạ của Minh Không cho Lý Thần Tông, dù có ai cho rằng nó là phi lý, huyễn hoặc đi nữa thì cũng không thể phủ nhận được vai trò của nhà chùa trong việc điều trị bệnh cho người dân (bao gồm cả bệnh vô sinh) trong bối cảnh y học còn rất ít phát triển trong thời kỳ đó.
Tuy chúng ta chưa có nhiều tài liệu về Vi Ất, nhưng mối quan hệ giữa Từ Đạo Hạnh và nghệ sĩ phường chèo này cho thấy ông có sở thích với hình thức nghệ thuật độc đáo của dân tộc, đặc biệt là liên quan đến ngôi chùa và các câu chuyện trong Phật giáo. Theo nghiên cứu của một số chuyên gia, Thiền sư Từ Đạo Hạnh còn là một nghệ sĩ chèo và có đóng góp quan trọng cho sự phát triển ban đầu của môn nghệ thuật sân khấu đặc sắc này.
Chùa Thầy: Nơi Thiền sư Từ Đạo Hạnh từng trụ trì. Ảnh: Internet
GS Trần Lâm Biền cho biết, trong số các vở chèo tại các ngôi chùa, vở chèo gắn liền với Mục Kiền Liên cứu mẹ là nổi bật nhất. Với câu chuyện này, giáo dục Phật tử từ trẻ đến già phải học cách tôn trọng tứ thân phụ mẫu, quý trọng tổ tiên và từ đó tôn trọng trật tự gia đình, làng xóm và đất nước. Trong các tích kể về bà chúa Ba, Quan Âm, Quan Âm Thị Kính…, Vở chèo là một phần không thể thiếu trong văn hóa của nước ta.
Múa rối nước cũng là một nghệ thuật truyền thống đặc biệt của dân tộc. Hầu hết các làng truyền thống múa rối nước đều tôn kính Từ Đạo Hạnh là người sáng lập và là thần bảo vệ cho loại hình nghệ thuật này.
Dù thông tin trong sử sách cổ không được mô tả chi tiết, nhưng vẫn có thể suy ra hai khả năng về thời gian Thiền sư Từ Đạo Hạnh đến tu tập tại chùa Thầy.
Một là, có thể ông đã đến từ khá sớm;.
Ngài đến đây vào cuối đời của mình, khi xảy ra sự kiện “thác sinh” thành Lý Thần Tông. Dù vậy, ngài vẫn được tôn kính, đặc biệt là với huyền thoại về hang Thánh Hóa, nơi trên vách đá có những vết lõm giống như đầu, chân và tay của Thiền sư khi ngã xuống. Chùa Thầy nổi tiếng với việc Từ Đạo Hạnh đã từng dạy học, trị bệnh và tổ chức các hoạt động giải trí như đánh vật, đá cầu, hát chèo, múa rối nước. Vì lý do đó, chùa và núi ngài được gọi là chùa Thầy và núi Thầy, còn làng ngài sống thì được gọi là làng Thầy chăng?
Gạt bỏ những chuyện huyễn hoặc, kỳ bí như lớp xương mù bao quanh Từ Đạo Hạnh, ta thấy lộ ra một vị Thiền sư đa tài. Ông đã có đóng góp nhất định cho chính trị, đạo đức, văn hóa dân tộc. Cho đến nay, sự hiện diện của hai ngôi chùa ở thủ đô Hà Nội, đã trở thành danh thắng nổi tiếng. Đó là chùa Láng và chùa Thầy – nơi không chỉ có cảnh quan tươi đẹp mà còn lưu giữ hai pho tượng quý: Từ Đạo Hạnh và Lý Thần Tông. Điều này cho thấy, quan hệ đạo – đời, dân tộc – tôn giáo vốn là phương hướng hoạt động có tính truyền thống của Phật giáo nước nhà.
Không phải ngẫu nhiên mà Chủ tịch Hồ Chí Minh (1890-1969) đều đã đến thăm cả hai di tích lịch sử văn hóa này, hai địa danh đậm màu sắc văn hóa tâm linh, với vẻ đẹp kỳ ảo, và đầy huyền bí này đã làm say đắm lòng người. Hai danh thắng này, có liên quan trực tiếp đến cuộc đời và sự nghiệp của thiền sư Từ Đạo Hạnh.
Trả lời