Cổng vào làng cổ Đường Lâm, Hà Nội. (Ảnh:hanoimoi.com.vn)
Tại sao làng xã cổ truyền lại có sức mạnh đến thế? Làng là một đơn vị cư trú truyền thống của người nông dân Việt ở nông thôn, có địa vị, hạ tầng, tổ chức, phong tục, tập quán, tâm lý, quan niệm, tính cách và cả “giọng làng” riêng biệt, đầy đủ và khá ổn định trong lịch sử. Đặc biệt, để giữ gìn trật tự và nền văn hóa, mỗi làng đều có hương ước, được xem như bộ luật của làng.
Hương ước là lệ làng được viết thành văn bản, quy định chặt chẽ về tổ chức; yêu cầu công khai, minh bạch về việc bầu bán, miễn chức vị trong làng; phân bổ thuế, phân chia đất công; về việc tuần phòng; về lễ nghi, tín ngưỡng; về lệ hôn thú, tang ma; về tương trợ, cứu tế; về khai sinh, khai tử, học hành và xử phạt vi phạm… Có thể nói mọi mối quan hệ trong làng đều được quy định trong hương ước. Hương ước do chính người dân làng soạn thảo, nên rất phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội của địa phương; hằng năm hương ước đều được tuyên đọc một lần tại đình làng, để ai cũng nhớ, cũng hiểu và những điều khoản không còn phù hợp cũng thường được sửa đổi.
Theo Lời Phật tìm hiểu, tính chất của các làng xã cổ truyền là tự chủ, tự quản. Chính phủ chỉ can thiệp vào các hoạt động thu thuế và quân sự; giải quyết các vụ án hình sự hoặc tranh chấp dân sự không thể được giải quyết bằng cách giải quyết nội bộ; và hỗ trợ khi có đại dịch… Tất cả những điều khác đều nằm trong quyền tự chủ, tự quản của các làng xã.
Cách tổ chức của các làng xưa rất đơn giản nhưng rất chặt chẽ. Hệ thống tổ chức bao gồm Hội đồng hương chính và Lý trưởng được dân làng bầu chọn và được Nhà nước phê chuẩn. Nếu một chức sắc nào đó không hoàn thành trách nhiệm của mình hoặc có hành vi sai trái, dân làng sẽ bầu người khác thay thế. Trong làng, có đội ngũ tuần phiên chịu trách nhiệm bảo vệ an ninh và trật tự, cả trong làng và ngoài đồng. Hầu hết các hương ước trong các làng đều quy định rằng nếu tuần phiên không thực hiện đúng nhiệm vụ, như trộm cắp tài sản hoặc làm hại đồng ruộng, họ sẽ bị phạt và phải bồi thường cho gia đình bị thiệt hại 100% số tài sản.
Nhiều làng có quy định về hương ước, trong khi tổ chức Hội đồng tại đình làng, người dân có quyền tham dự và ai có bất kỳ câu hỏi nào cũng có thể đặt ra. Hội đồng có trách nhiệm giải thích một cách rõ ràng. Tuy nhiên, hương ước cũng quy định rằng người chất vấn phải có thái độ đúng mực, bởi vì ai nói dối hoặc say rượu có thể bị phạt.
Có một quy định về hương ước, nếu ai mất gà, mất buồng cau, buồng chuối và đi chửi rong trong làng, làm ”mất phong thể của làng” thì sẽ bị xử phạt. Điều đặc biệt là tất cả các người vi phạm đều bị phạt, nhưng những người dân thường sẽ bị phạt nhẹ hơn so với những người có chức sắc, có chữ nghĩa.
Vì tính tự trị và tự quản cao, làng xã cổ truyền Việt Nam được xem như một quốc gia nhỏ, với các quy định chặt chẽ và bảo đảm dân chủ, cùng với mức độ đoàn kết cộng đồng cao.
Một điều đáng chú ý là dân trí trước đây chưa được cao, đại đa số không biết đọc viết nhưng “nếp sống văn hóa lại tương đối cao”, những người có học vấn trong làng được xem là đáng tin cậy và được tôn trọng. Những người có học vấn tham gia vào Hội đồng và được bầu làm chức vụ… Vì vậy, người dân rất coi trọng giáo dục, mong muốn cho con cháu có cơ hội học tập và trở thành những người tài giỏi.
Những giá trị đó đã giúp làng xã cổ truyền yên bình, vững chắc đối mặt với những thách thức từ bên ngoài trong suốt quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước.
Trẻ em xã Hải Đông, huyện Hải Hậu ( Nam Định) vui chơi trên con đường quê.
(Ảnh: Công Luật).
Hiện nay, các làng xã cổ truyền đã thay đổi, không còn được bao bọc khép kín bởi lũy tre làng mà đã trở thành các đơn vị dân cư mở, mỗi xã là một đơn vị hành chính cấp nhỏ nhất trong hệ thống hành chính bốn cấp hiện nay. Điều này là điều kiện để các làng xã phát triển, đặc biệt là trong việc phát triển kinh tế, mở rộng các làng nghề hay nông nghiệp sạch… Với mục đích nâng cao đời sống của nhân dân.
Tuy nhiên, với sự phát triển của nền kinh tế thị trường hiện nay, bên cạnh những thành tựu đáng kể là những rủi ro ảnh hưởng đến người nông dân và nông thôn khá nghiêm trọng. Có nhận định cho rằng việc chuyển đổi đất nông nghiệp thành đất công nghiệp là một bước ngoặt mới chưa từng có, đã gây biến dạng nhiều làng xã truyền thống, biến nhiều nông dân thành cư dân thành thị, nhiều người không có kỹ năng sản xuất và tay nghề bị phân tán trước sự thay đổi của thời đại, buộc họ phải di cư đô thị, chợ biên giới, xuất khẩu lao động, kết hôn với người nước ngoài hoặc phá hủy môi trường sống của mình để kiếm sống. Có ý kiến cho rằng những tác động tiêu cực của cơ chế thị trường khiến người nông dân phải đấu tranh để tồn tại, dẫn đến sự suy thoái đạo đức và văn hóa nông thôn ở mức độ nghiêm trọng, cũng như việc tranh chấp đất công và tranh chấp từ đường không còn là hiếm.
Trong quá trình đổi mới hiện nay, làng xã cần loại bỏ những nếp cũ đã lỗi thời và không còn phù hợp với truyền thống của làng xã, như cụm từ “Trống làng nào làng ấy đánh, Thánh làng nào làng ấy thờ” hoặc chỉ trong lệ làng, coi thường pháp luật kiểu “Phép vua thua lệ làng” … Tuy nhiên, đồng thời cũng cần bảo tồn những giá trị văn hóa quý báu của làng xã, chẳng hạn như ý thức trách nhiệm cao với cộng đồng, tôn trọng trật tự và kỷ cương, tinh thần tương thân tương ái và đùm bọc “tắt lửa tối đèn có nhau” … Đây là một thách thức lớn, nhưng không thể không tìm ra giải pháp.
Chúng ta đang xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, tôn vinh bản sắc dân tộc và văn minh làng xã cổ truyền. Những giá trị đó vẫn tồn tại ở nông thôn và đang đối mặt với nhiều thách thức đáng kể.
Để giải quyết vấn đề này, Nhà nước cần áp dụng những giải pháp vĩ mô, nhưng đồng thời cộng đồng dân cư, làng xã, dòng họ và mỗi cá nhân cũng đóng vai trò quan trọng. Phải giữ và phát huy những giá trị truyền thống, nâng cao lòng tự hào về bản sắc văn hóa Việt Nam để thích nghi với xã hội hiện đại mà không mất đi bản chất và giá trị lịch sử của đất nước.
Trả lời